دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان، یکی از مناطق مهم قاره آسیا محسوب می‌شود که خاورمیانه را به آسیای میانه و قفقاز متصل می‌کند و از این جهت از نظر ژئوپلیتیکی و همچنین اقتصاد انرژی و مسائل امنیتی حائز اهمیت است. از آن‌جایی که برخی از مناطق ساحلی و زیربستر دریای خزر محتوی منابع نفتی و گازی و همچنین منابع زیستی فراوانی بوده، برای کشورهای تازه استقلال یافته از اتحاد شوروی سابق، اهمیتی روزافزون یافته و این کشورها برای استخراج نفت و گاز در این حوزه آبی به‌طور فعالانه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنند. وجود منابع ارزشمند نفت و گاز و همچنین سایر ویژگی‌های مهم منطقه باعث شده که رقابت میان دولت‌های منطقه‌ای و همچنین بازیگران فرامنطقه‌ای برای تضمین حصول نفع حداکثری از استخراج و انتقال این منابع انرژی و ایجاد پشتوانه مالی برای پیشبرد سیاست‌های خود، اغلب بی توجه به پیامدهای زیست‌محیطی، افزایش یابد. به‌عبارت دیگر، بهره‌برداری گسترده از ذخایر و انتقال منابع انرژی نفت و گاز در دریای خزر در حالی صورت می‌پذیرد که فعالیت مستمر و وضعیت سکوهای نفتی، سامانه‌ها و خطوط لوله انتقال منابع، تردد نفتکش‌ها و عملکرد و محل استقرار پالایشگاه‌ها و همچنین عوامل دیگری نظیر ورود پساب‌های سمی صنعتی ـ کشاورزی و فاضلاب میکروبی شهری در کنار صید بی‌رویه ماهیان موجب آلودگی محیط زیست و تخریب زیستگاه جانداران و کاهش منابع زیستی خزر شده است. به‌طور خلاصه، اتخاذ و اجرای سیاست‌های بخش انرژی کشورهای خزری در مناطق ساحلی و درون دریا و همچنین نحوه مدیریت پساب‌ها بر محیط زیست منطقه تأثیری بسیار منفی گذاشته است.
مسأله آلوده شدن محیط زیست و عواملی که منابع زیستی موجود در آن را تهدید می‌کنند، در دهه‌های گذشته مورد توجه دانشمندان و ـ تا حد کمتری ـ سیاستمداران قرار گرفته است. همان‌طور که گفته شد، استمرار آلودگی محیط زیست خزر توسط سکوهای نفتی، نفتکش‌ها، ورود پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری و مواد سمی، صید بی‌رویه ماهیان و تخریب محیط زیست جانداران خزر از جمله مواردی خواهد بود که شناسایی آن موجب درکی گسترده‌تر از چالش‌های پیش روی کشورهای خزری خواهد بود و به نوعی، از قابلیت گسترده زمینه‌سازی برای توسعه همکاری‌های زیست‌محیطی و افزایش تعامل برای حفظ محیط زیست منطقه برخوردار است. افزایش سطح همکاری بین سازمان‌های دولتی و غیر دولتی داخلی، منطقه‌ای و جهانی مربوط به محیط زیست ضرورت می‌یابد تا به‌موجب آن، با ارتقاء سطح کیفی اتخاذ سیاستگذاری‌ها، وضع معیارهای لازم و اجرای بهتر دستورالعمل‌ها، در راستای کاهش حجم ورود آلاینده‌ها به سواحل و دریا اقدام شود.
یافته‌های تحقیقات مختلف، وجود ده‌ها عامل آلوده کننده محیط زیست در منطقه را نشان می‌دهد که به‌طور عمده در قالب آلاینده‌های نفتی، صنعتی ـ کشاورزی و میکروبی دسته‌بندی می‌شوند. این عوامل ضمن آلوده کردن مناطق ساحلی و دریا، زمینه‌ساز بروز تغییرات مخربی در زیستگاه جانوران و کاهش جمعیت منابع زیستی در خزر، به‌ویژه انواع ماهیان، می‌شوند.
از نگاه زیست‌محیطی، خزر با چالش‌هایی بسیار جدی در امر تخریب محیط زیست مواجه است که بخشی توسط شرکت‌های نفتی و بخشی توسط کارخانجات صنعتی ایجاد می‌شود، اما این به معنای بی‌تأثیر بودن اقدامات سایر حوزه‌ها نیست و حتی می‌توان نقش مخرب فعالیت‌های نظامی در این دریا را از عوامل مؤثر به‌هم خوردگی زیست‌بوم خزر معرفی کرد. برخی از چالش‌های زیست‌محیطی فعلی خزر عبارتند از عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی در روند استخراج نفت در خزر به‌ویژه نشت نفت به دریا در هنگام استخراج و یا آتش‌سوزی (نظیر آتش‌سوزی یک ماهه در یکی از چاه‌های نفت جمهوری آذربایجان در شهریور سال 1392)، عدم نظارت کافی بر عملکرد شرکت‌های بزرگ نفتی نظیر بریتیش پترولیوم  و اگزان موبیل ، صید بی‌رویه ماهیان خاویاری.  ورود زباله‌ها و پساب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی به دریا، عملیات‌های لرزه نگاری و همچنین، تا حد کمتری، انجام رزمایش‌های نظامی و انفجار در دریای خزر.
مواردی نظیر «توسعه نامتوازن شهرها، تراکم بیش از حد جمعیت در اکثر نواحی ساحلی، توسعه روزافزون گردشگری و صنعت توریسم، عدم مدیریت صحیح در رابطه با دفع فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی و نیز دفع پسماندها و زباله‌ها در شهرهای ساحلی و مناطق گردشگری از جمله دلایل دیگر آلودگی خزر به حساب می‌آیند که از پیامد آن‌ها می‌توان به آلودگی شناگاه‌ها و تهدید حیات موجودات زنده... اشاره کرد»  جمعیت زیادی در شهرهای ساحلی خزر به‌ویژه شهرهایی نظیر باکو زندگی می‌کنند و این جمعیت عظیم در کنار عدم مدیریت درست ضایعات حاصل از زندگی شهری، از حیث مدیریت پسماند و خروج پساب‌ها و فاضلاب‌های شهری، مشکلات جدی‌ای برای رودخانه‌ها و دریا ایجاد کرده و اغلب به‌‌دلیل عدم استفاده از برنامه‌ریزی منسجم و فناوری‌های پیشرفته، با انتقال پساب‌ها از طریق رودخانه‌ها به دریای خزر، تنوع زیستی و سلامت محیط زیست ماهیان و سایر جانداران این دریا را به‌شدت تهدید می‌کنند.
برنامه محیط زیست خزر  در سال 2007 اعلام کرد که دو کشور ایران و آذربایجان به ترتیب ضعیف‌ترین عملکرد در میان پنج کشور ساحلی را در زمینه ارتقاء شاخص‌های زیست‌محیطی خود داشتند. ایران با امتیاز 6 از مجموع 105، کمترین میزان موفقیت را به‌دست آورده بود و آذربایجان با 30 امتیاز از 105 در رتبه بعدی قرار گرفت و این در حالی بود که قزاقستان 40 و ترکمنستان 46 امتیاز در زمینه بهبود فضای زیست‌محیطی کسب کرده بودند .از آن سال تا کنون ایران و سایر کشورها در صدد بهبود وضعیت زیست‌محیطی سواحل خود بوده‌اند.
عمده دلایل عدم موفقیت ایران در این برنامه در حالی شامل چهار عامل کمبود نظارت و ارزیابی ملی؛ فقدان راهبردها، سیاستگذاری‌ها و طرح‌های مدیریتی منطقه‌ای؛ ارزش پایین ملاحظات زیست‌محیطی در این کشور و در انتها منابع مالی ملی اندک می‌شد که آذربایجان در مقابل، با مشکلات بیشتری نظیر کمبود منابع مالی ملی؛ پشتیبانی و مشارکت بین‌المللی اندک؛ ارزش پایین ملاحظات زیست‌محیطی؛ سازمان‌های ملی ضعیف، برخورداری از کارکنان نامناسب و منابع ناکافی؛ فقدان یا نامناسب بودن راهبردها، سیاستگذاری‌ها و طرح‌های مدیریتی منطقه‌ای؛ نداشتن یا نامناسب بودن ساختارهای تشکیلاتی و مدیریتی منطقه‌ای و در انتها فقر اجتماعات محلی ساحلی روبرو بود .دو کشور قزاقستان و ترکمنستان در قیاس با ایران و آذربایجان دستاوردهای زیست‌محیطی بیشتری داشتند و اقدامات مؤثرتری در راستای پیاده‌سازی سیاست‌های برنامه محیط زیست خزر انجام دادند.
اهمیت اطلاع از وضعیت آلودگی آب و سواحل دریای خزر و پیامدهای آن برای حیات موجودات زنده و محیط زیست درون و پیرامون دریا و همچنین آثار آن بر اجتماعات انسانی و مسائل دیگری از این دست، لازمه بررسی وضعیت خزر از حیث آلودگی و تهدیدات زیست‌محیطی را توضیح می‌دهد. دریای خزر با مشکلات و چالش‌های متعددی روبروست که مهم‌ترین آنان در رابطه با آلودگی محیط زیست و همچنین کاهش منابع زیستی، یعنی جمعیت ماهیان قابل صید، می‌باشد. در این رابطه، مجموعه‌ عواملی وجود دارد که اهمیت و ضرورت مطالعه و پرداخت به آلودگی خزر و اتخاذ سیاست‌های مناسب جهت کنترل و کاهش دامنه چنین تهدیداتی را گوشزد می‌نماید. 
عدم کنترل آلاینده‌ها و فعالیت واحدهای صنعتی، کشاورزی و همچنین بی‌توجهی به مدیریت پسماند و فاضلاب شهرهای ساحلی موجب جاری شدن پساب‌ها و سموم به سمت رودخانه‌ها شده است. چنین اتفاقی، به انباشت و تجمع مستمر انواع مواد آلاینده در پهنه آبی دریای خزر و در نتیجه، آلودگی آب و سواحل آن منجر می‌شود. این آلودگی فزاینده محیط زیست ساحلی و دریایی در ادامه، موجب به خطر افتادن شرایط زیستی جانداران زنده‌ای می‌شود که در این دریا زندگی می‌کنند. با آسیب دیدن چرخه غذایی در دریا در اثر افزایش مرگ و میر موجودات به‌‌دلیل آلودگی محیط زیست ـ به‌همراه آثار مخرب صید بی‌رویه و سایر تهدیدات مؤثر بر منابع زیستی دریایی ـ جمعیت و تعداد این موجودات تحت تأثیر قرار می‌گیرد و اثر آن، در کاهش میزان صید توسط صیادان نمود پیدا می‌کند. تحت تأثیر کاهش حجم صید که نتیجه سیر خطی حوادث برخاسته از آلودگی محیط زیست است، معیشت مردم محلی با خطراتی جدی روبرو می‌شود. به بیان دیگر، زندگی اجتماعات صیادی و رفاه مردم محلی که به اقتصاد صید وابسته هستند با آلودگی خزر تحت تأثیر قرار می‌گیرد و ممکن است چنین جوامعی را با پیامدهای ناخوشایندی در سایر حوزه‌های اجتماعی ـ اقتصادی درگیر کند. از این‌رو اهمیت حفظ و تقویت اقتصادهای محلی و تأمین جوامع ساحلی موجب می‌شود که بررسی و مطالعه پدیده آلودگی دریای خزر و مخاطرات گوناگون برای محیط زیست، منابع و جانداران آن ضرورت یابد.
دلیل دیگری که می‌تواند توضیح دهد چرا باید به مطالعه وضعیت آلودگی آب خزر پرداخت، پیامدهای آن بر سلامت افراد و گردشگرانی است که از شناگاه‌های سواحل شمالی کشور استفاده می‌کنند. به‌گفته متخصصان و مقامات مسئول محیط زیست در ایران، آلودگی آب خزر در اثر ورود پسماند شهری افزایش چشمگیری یافته و مطالعاتی در زمینه سنجش این آلودگی‌ها از طریق بدن سایر جانوران آبزی انجام شده که بیشتر این تحقیقات، مضر بودن آب خزر (از حیث وجود آلاینده‌های نفتی و فلزات سنگین و سموم) برای شنا و استفاده‌های مشابه را تأیید می‌کنند (نک. بخش مطالعات داخلی). افزایش موارد بیماری‌های پوستی و همچنین گوارشی مرتبط با تماس با آب یا مصرف محصولات آبزی خزری، تحت تأثیر مخرب ورود انواع فاضلاب خانگی، سموم و سایر آلاینده‌های صنعتی و میکروبی (”سازمان محیط زیست،“ 2013) نیز مؤید اهمیت مطالعه وضعیت کنونی خزر و آگاهی از شرایط زیست‌محیطی این دریا می‌باشد.
همان‌طور که گفته شد، سلامت مصرف کنندگان محصولات دریایی و خطرات مصرف گوشت ماهیان آلوده به میکروب‌ها و سایر آلاینده‌های صنعتی و کشاورزی موجود در آب و بدن سایر جانداران ریزتر، که در چرخه غذایی خزر قرار می‌گیرند، در دهه‌های اخیر به عامل نگرانی فزاینده‌ای تبدیل شده و سال‌ها است که توجه محققان متعددی را به خود جلب کرده است. وجود ترکیبات سمی موجود در آلاینده‌های نفتی که حتی میزان اندک آن باعث مرگ بافت آبزیان می‌شود (محمدپور دریایی، 1378: 59) در کنار سایر آلاینده‌های شیمیایی، زمینه‌ساز بیماری‌های سرطانی و جهش‌های ژنتیکی خطرناک می‌شود. فلزات سنگین، به‌ویژه نیکل و کروم، که در چرخه حیات آبزیان، به‌طور خاص ماهیان، دریای خزر وارد شده و در بدن آنان باقی می‌مانند، پس از مصرف توسط انسان مشکلات و بیماری‌های جدی‌تری برای افراد ایجاد می‌کنند. لذا چنین خطراتی و لزوم تدبیر و ارائه راهکاری برای حل و فصل آن نیز دلیل دیگری خواهد بود برای اهمیت بررسی پیامدهای زیست‌محیطی آلودگی نفتی، صنعتی، کشاورزی و میکروبی در خزر.
علاوه‌بر این، درک بهتر وضعیت صنایع مربوط به انرژی و شرایط هر یک از کشورهای خزر در این زمینه اهمیت دارد. آگاهی از کم و کیف این صنعت پرسود و همچنین تأثیرات آن بر محیط زیست خزر، تصویری کلی از شرایط موجود در این دریا ارائه می‌کند و می‌توان به‌موجب آن، برنامه‌ها و اقدامات حفاظتی و کنترلی بهتری متناسب با حجم فعالیت‌های بخش انرژی و اقتضائات آن را در دستور کار قرار داد. لذا بررسی وضعیت صنعت نفت و گاز و رابطه آلاینده‌های ناشی از آن با محیط، یکی دیگر از دلایل تبیین کننده ضرورت مطالعه تهدیدات آلاینده محیط زیست خزر می‌باشد.
در انتها، حفظ گونه‌های جانوری شامل انواع ماهیان خاویاری، استخوانی، کیلکاها و همچنین گونه در معرض انقراض فک‌های خزر ، که علاوه‌بر آلودگی آب، با خطر شکار غیر قانونی و صید بی‌رویه توسط افراد سودجو و فاقد آینده نگری مواجه بوده‌اند، خود مسأله‌ای بسیار حیاتی و حائز اهمیت است و به‌طور مجدد اهمیت چنین مطالعاتی درباره محیط زیست و منابع زیستی دریای خزر را گوشزد می‌کند.
سلامت محیط زیست و حیات جانوران در خزر به مسأله نگران کننده‌ای تبدیل شده و سلسله تحولات و عواملی که در آن نقش دارند، توجه محققان، مقامات سیاسی و دوستداران محیط زیست را به خود جلب می‌کند. با عنایت به نکات مطرح شده و محرز بودن ضرورت پرداخت به آلودگی محیط زیست خزر، هدف جستار حاضر، درک رابطه فعالیت‌های مرتبط با استخراج و انتقال منابع نفت و گاز و همچنین سایر بخش‌های صنعتی، کشاورزی و شهری با سیر صعودی تحولات نگران کننده در محیط زیست در دریای خزر در دهه‌های گذشته با تأکید بر محدوده آبی و سواحل ایران است. با شناخت درست ماهیت چنین رابطه‌ای و درک ابعاد گوناگون آن، امکان دسته‌بندی و بررسی دقیق‌تر عوامل مؤثر بر شرایط ناگوار زیست‌محیطی این پهنه آبی و گونه‌های جانوری آن، به‌منظور برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات آتی فراهم می‌شود.
این اثر در صدد پاسخ به این پرسش است که فعالیت‌ها در حوزه‌های نفت و گاز و پسماند بخش‌های صنعتی، کشاورزی و شهری چگونه و با چه کیفیت و در چه ابعادی بر محیط و منابع زیستی سواحل ایرانی دریای خزر تأثیر می‌گذارند و در مقابل، به‌منظور کنترل و بهبود وضعیت آلودگی‌ها و شرایط عمومی محیط زیست و حیات جانوری در خزر چه سیاست‌هایی توسط مراجع قانونی و اجرایی، هم در سطح داخلی و هم منطقه‌ای و جهانی، اتخاذ شده است. همچنین این‌که چنین سیاستگذاری‌هایی چگونه و از طریق کدام قوانین وضع شده توسط مراجع داخلی و خارجی، جنبه حقوقی و الزام‌آور به خود می‌گیرد. به‌عبارت دیگر ضمانت‌های اجرایی سیاست‌های حفاظتی زیست‌محیطی دریای خزر کدامند؟
با توجه به توضیحات فوق، علاوه‌بر شناسایی و دسته‌بندی تهدیدات زیست‌محیطی خزر، به‌طور خاص انواع آلاینده‌های دریا، مجموعه‌ای از اقدامات حقوقی ـ قانونی و شماری از قوانین وضع شده توسط نهادهای جهانی، منطقه‌ای و داخلی مسئول، معرفی خواهند شد تا با آشنایی و مطالعه آن، شناختی مکفی از وضعیت زیست‌محیطی فعلی این دریا و تهدیداتی حاصل شود که حیات جانوری و گیاهی آن را به چالش می‌کشند.